بەگوێرەی زانیارییەكانی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی، ئۆتیزم بریتییە لە تێكچوونی رەفتار و كارلێكە كۆمەڵایەتییەكان لە پەیوەندیكردن و فێربووندا، ساڵانە لە رۆژی 2ی نیسان هەڵمەتی هۆشیاری و خزمەتگوزارییە پزیشكییەكان بۆ ئەم نەخۆشییە تاوتوێ دەكرێن، چونكە لەكۆی 100 منداڵ یەكێكیان تووشبووی ئۆتیزمە.
هەندێك زانیاری سەبارەت بە نەخۆشی ئۆتیزم:
ئۆتیزم نەخۆشییەكی ئاڵۆزی مێشكە و بەهۆی هەندێك گرفتەوە لە كۆئەندامی دەماردا دەردەكەوێت، پزیشكان پێناسەی دەكەن بە تێكچونی باری گەشەكردنی ئەقڵ، كە كاریگەری لەسەر مێشك دەبێت لەڕووی چالاكی كۆمەڵایەتی و پەیوەندییەكانی بەدەوروبەرەوە لە سێ ساڵی یەكەمی تەمەنی مرۆڤدا دەرەكەوێت.
پزیشكان دەڵێن ئەو منداڵانەی لە قۆناغێكی سەرەتایی توشبونیاندان و دەستنیشاندەكرێن زوو دەست بەچارەسەریان دەكرێت، مێشكیان باشتر گەشە دەكات و رەفتار و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانان رێكخراوترە.
نیشانەكانی ئۆتیزم:
بۆ دەستنیشانكردنی ئەوەی منداڵەكەمان ئۆتیزمی هەیە، پێویست بە چاودێری چر و كەسانی پسپۆڕی بوارەكە دەكات، لەبەر ئەوەی یەك بۆ دو نیشانە لەم بابەتەدا یەكلاكەرەوە نییە و دەبێت كەسانی پسپۆر بابەتەكە یەكلابكەنەوە.
وێژەرانی ویلایەتی پێنسیلڤانیا لە ئەمریكا سیستەمێكی ئەلیكترۆنیان داهێناوە بۆ یارمەتیدانی پزیشكان لە پێشبینیكردن و دەستنیشانكردنی ئەگەری تووشبوونی منداڵان بە ئۆتیزم.
تووشبووانی ئۆتیزم نیشانەی جیاوازی لەخۆگرتووە
دكتۆر كۆشی شین، پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە كۆلێژی ئەندازیاری زانكۆی پێن ستەیت ئاماژەی بەوەكردووە:"سیستەمە ئەلیكترۆنییەكە هۆكارەكانی ئەگەری تووشبوون بە ئۆتیزم دەدۆزێتەوە و رێژەیەك بۆ ئەو ئەگەرە دادەنێت، چونكە توێژینەوەكانی پێشتر پشتڕاستی دەكەنەوە، تووشبووانی ئۆتیزم نیشانەی جیاوازی لەخۆگرتووە وەكو هەندێك جۆری هەوكردن، كێشەی جووڵە، سەرئێشە، تێكچوونی كۆئەندامی هەرس و هەندێك رەفتاری جیاواز".
چەند خاڵێك سەبارەت بە نیشانەكانی ئۆتیزم:
نیشانەكانی ئۆتیزم زۆرجار بەر لەوەی منداڵەكە بگاتە تەمەنی سێ ساڵ دەردەكەون، هەندێكیان هەر لەگەڵ لەدایكبووندا نیشانەكان پیشان دەدەن، نیشانە بڵاوەكانیش بریتین لە:
- لاوازی پەیوەندی چاو (چاو بۆ چاو).
- هەبوونی حەز و خولیا لە تەنها چەند بابەتێكی زۆر بەرتەسكدا، یان خولیایەكی قوڵ لە بوارێكی دیاریكراودا.
- ئەنجامدانی هەمان شت چەند جارێك، وەكوو دووبارەكردنەوەی وشە و ڕستەكان، سوڕاندنی دەسكێك، هاتنەپێشەوە و چوونە دواوە (وەكوو بێشكە).
- زۆر هەستیاربوون بە دەنگ و دەستلێدان و بۆنكردن و ئەو دیمەنانەی لای كەسانی تر ئاسایین.
- سەیرنەكردن و گوێ نەگرتن بۆ كەسانی تر.
- سەیرنەكردنی ئەو شتانەی كەسی بەرامبەر ئاماژەی بۆ دەكات.
- نایانەوێ هەڵبگیرێن یان بیاننوسێنیت بە خۆوە.
- كێشە لە تێگەیشتن یان بەكارهێنانی قسە و ئاماژە و دەربڕینی دەموچاو و تۆنی دەنگ.
- قسەكردن بە شێوەی گۆرانی و تەخت و دەنگی ڕۆبۆتی.
- كێشە لە خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانی ڕۆتینەكان.
- هەندێك منداڵی توشبووی ئۆتیزم ڕەنگە توشی فێ ببن، بەڵام ئەمە تا تەمەنی هەرزەكاری دەرناكەوێت.
هۆكارەكانی ئۆتیزم:
- هۆكاری تەواوەتی ئۆتیزم دیارنییە، دەكرێت سەرچاوە بگرێت لە كێشەی چەند بەشێكی مێشك كە تێچوونە هەستییەكان وەردەگرێت و كردەی زمان چارەسەردەكات.
- ئۆتیزم لە نێردا چوار هێندەی مێ بڵاوە، دەكرێت لە هەموو ڕەگەز و نەژاد و كۆمەڵگایەكدا ڕووبدات، داهاتی خێزان و شێوەی ژیان و ئاستی پەروەردەیی كاریگەرە ناكەنە سەر ئەگەری توشبوون بە ئۆتیزم.
- ئۆتیزم لە خێزانەكاندا بڵاوە، بۆیە دەكرێت كۆمەڵێك جین كاریگەرییان هەبێت لە زیادبوونی ئەگەری توشبوون بە نەخۆشییەكە.
- منداڵێكی خاوەن دایك و باوكێكی گەورە ئەگەری توشبوونی زیاترە.
- ئافرەتانی دووگیان كە ڕووبەڕووی دەرمان یان ماددەی كیمیایی دەبنەوە وەكوو كهول و دەرمانەكانی دژە فێ، ئەگەری ئەوەی منداڵەكانیان ئۆتیزمی هەبێت زیاترە، لە هۆكارەكانی تریش بریتین لە حاڵەتی زیندەیی دایكەكە وەكوو هەبوونی شەكرە یان قەڵەوی.
- هەروەها توێژینەوەكان باس لە پەیوەندی فەنیلكیتۆن یوریای چارەسەرنەكراو و سورێژەش دەكەن.
چارەسەری ئۆتیزم :
توێژینەوەكان سەلماندویانە باشترین چارەسەر دەستێوەردانی پێشوەختە لە پێش تەمەنی سێ ساڵی منداڵەكەوە دەبێت كۆمەڵێك چارەسەر هەن بۆ تووشبووانی ئۆتیزم، كە زۆربەیان پەیوەستن بە چارەسەری رەفتار و گەشەی منداڵان تاكو ئێستا دەرمانێكی تایبەت بۆ نەخۆشییەكە نەدۆزراوەتەوە.
هەندێكجار منداڵان راهێنانیانی تایبەتیان پێدەكرێت، تاكو بتوانن خۆیان خواردن بخۆن و خۆیان پاكبكەنەوە، هەروەها فێری گفتوگۆكردن و چالاكی جەستەیی دەكرێن، هەروەك لە زۆر وڵات قوتابخانە و فێرگەی تایبەت هەن بۆ خوێندنی منداڵانی ئۆتیزم كە پێویستە لەلایەن ڕاهێنەران و شارەزایانی ئەو بوارەوە چاودێری بكرێن و چارەسەرەكان لای ئەوان بكرێت.